Đứng trước Đại hội Đảng lần thứ 13, hy vọng rằng thể chế quản trị tốt sẽ được thực thi rộng khắp trên cả nước nhằm kiểm soát được quyền lực từ khi bắt đầu hình thành các quyết định quản lý cùng sự tham gia hưởng ứng của nhân dân

Quyền lực vốn dĩ là một yếu tố chủ yếu để dẫn dắt sự tiến bộ những cũng đồng thời có thể gây nên thảm họa cho toàn nhân loại. Một đất nước trở nên hùng mạnh là do lãnh đạo quốc gia đó có tâm và có tầm. Một đất nước lụi bại tất cũng do lãnh đạo nước đó bất tài, vô đức. Ở phạm vi nhỏ hẹp hơn, một địa phương, một tổ chức hoặc một gia đình được hưng thịnh hay suy yếu cũng phụ thuộc phần lớn vào tư chất và năng lực của người đứng đầu. 

Trong thời đại phong kiến, sự đam mê quyền lực của một số hôn quân được coi như việc sử dụng quyền lực theo lợi ích vị kỷ. Cũng đam mê quyền lực như vậy, nhưng các bậc minh quân lại sử dụng quyền lực tuyệt đối đó để mang lại lợi ích cho toàn nhân dân.  

Ngày nay, trong thể chế dân chủ cộng hòa, quyền lực khái quát là của nhân dân nhưng rồi dân chúng cũng phải lựa chọn ra người đại diện cho mình để lãnh nhiệm thực thi quyền lực. Trong một nhiệm kỳ dài đến vài năm mà quyền lực nếu được sử dụng một cách tiêu cực thì cực kì tai hại, hậu quả có khi đến vài nhiệm kỳ sau cũng chưa chắc đã khắc phục được. Vì vậy phải làm gì để quyền lực luôn được người có thẩm quyền sử dụng theo cách tích cực là một câu hỏi lớn đã được đặt ra tự cổ chí kim.

Quyền lực luôn gắn liền với lợi ích

Quyền lực được thể hiện bởi các quyết định do người nắm quyền lực ban hành. Những quyết định đó tác động đến lợi ích của nhiều người khác trong tầm ảnh hưởng, có nhóm người được lợi và có nhóm người phải chịu thiệt. Ví dụ như một quyết định thu hồi lại đất để giao hoặc cho thuê phần đất đó cho một nhà đầu tư, nhà đầu tư ở đây được lợi vì có đất, nhưng người đang sử dụng phần đất đó thì bị thiệt vì mất đất.

Tương tự, một quyết định quan trọng như giao chi ngân sách nhà nước cho một tổ chức nào đó, tổ chức đó có lợi và toàn dân thì chịu thiệt. Nếu nhóm hưởng lợi mà tạo ra được lợi nhiều hơn để bù đắp cho nhóm chịu thiệt thì quyền lực quyết định trong trường hợp này là có hiệu quả. Ngược lại, khi ngân sách hay đất đai được giao lại không làm ra lợi ích nào, thậm chí tiêu cực hơn là biến thành của riêng thì quyền lực đó trở thành quyền lực suy đồi. 

Quyền lực luôn gắn liền với lợi ích, vì vậy mà nó trở thành ham muốn của rất nhiều người, có người muốn có quyền lực để xây dựng điều tốt cho nhân dân, có người muốn giữ chỉ để cho mình. Ở Việt Nam hiện nay, nhìn vào các vụ án tham nhũng lớn, lợi ích cá nhân từ các quyết định quản lý thường chỉ liên quan tới đất đai, tài nguyên khoáng sản và thu chi ngân sách của nhà nước. Nhiều quan chức cấp cao trong bộ máy trung ương, địa phương đã lâm vào vòng lao lý cũng bởi vì các lợi ích riêng này từ việc lạm dụng thẩm quyền.

Ranh giới mong manh giữa tích cực và tiêu cực trong sử dụng quyền lực lại càng trở nên mỏng manh hơn. Người nắm giữ quyền lực luôn có một cách thức tinh khôn để che đậy những ý đồ riêng, gây tạo được một hệ thống quyền lực thứ cấp thành một nhóm cá nhân tiêu cực lợi ích riêng khó bị phát hiện. Trong đời sống xã hội, trong nhân dân vẫn khúc khích tán dương về một quy định kiểu mẫu “Điều 1: Thủ trưởng luôn luôn đúng; Điều 2: Trong trường hợp thủ trưởng sai quay lại áp dụng điều 1”.

Trong thực tế, quyền lực thực sự rất khó có thể kiểm soát, thông thường thì mọi người đều phải chờ đợi đến khi kết thúc nhiệm kỳ với hy vọng vào các vị lãnh đạo mới trong nhiệm kỳ mới.

3 nguyên tắc cơ bản để xây dựng hệ thống quản trị tốt

Trong nhiệm kỳ Đại hội Đảng khóa 12 đã qua, vấn đề kiểm soát quyền lực chặt chẽ được đặt ra như một trọng tâm trong công tác xây dựng Đảng và đổi mới thể chế quản lý hướng tới việc cương quyết phòng, chống tham nhũng hiệu quả. Việc đẩy mạnh tự đấu tranh, tự phê bình và phê bình trong Đảng đã thực sự nâng cao hiệu quả, loại bỏ những lệch lạc trong việc thực thi quyền lực, tạo ra khối thống nhất toàn Đảng, toàn dân như một vũ khí mạnh mẽ để kiểm soát quyền lực.

Nhìn tổng thể, trong cơ chế thị trường hiện nay đầy cám dỗ từ lợi ích, việc kiểm soát quyền lực sẽ cần tới những giải pháp mang tính thể chế để có thể đạt hiệu quả cao hơn. Kể từ khi chế độ phong kiến lụi tàn, nhân loại đã có nhiều nghiên cứu quy mô về vấn đề xây dựng thể chế nhằm kiểm soát quyền lực.

Trong thời nay, một lý thuyết nghiên cứu về kiểm soát quyền lực có tên “quản trị” đã dần được hoàn thiện trong khoảng hơn 20 năm nay và đã được áp dụng rộng rãi ở mọi quốc gia mong muốn đạt được sự phát triển.

“Quản trị” đặt vấn đề rất giản đơn. Quản lý truyền thống là dựa trên thẩm quyền quản lý của các cán bộ nhà nước trong ban hành các quyết định về quản lý luôn biểu hiện theo chiều từ trên xuống. Cán bộ sở hữu thẩm quyền luôn ở trong thế chủ động hình thành nội dung của quyết định, người nhân dân luôn ở thế bị động phải thực hiện theo các quyết định, kể cả trường hợp bản thân bị chịu những thiệt hại vô lý.

Vậy vấn đề được đặt ra ở đây là bằng cơ chế nào để các quyết định quản lý bảo đảm đạt được hiệu suất cao trong mục tiêu công, không gây ra xung đột lợi ích giữa các bên liên quan.

Điều kiện này có thể hiểu là quyết định quản lý phải đảm bảo hiệu suất cao và công bằng về lợi ích. Kết quả thu được: Một hệ thống quản trị tốt cần phải dựa trên 3 nguyên tắc cơ bản: một là người dân trực tiếp tham gia vào quản lý và giám sát công tác thực thi pháp luật; hai là công khai, minh bạch rõ ràng thông tin quản lý để mọi người dân có thể tham gia; và cuối cùng là cơ quan quản lý phải có trách nhiệm giải trình trước các ý kiến tham gia đóng góp của dân. Như vậy, lý thuyết quản trị này đã tạo chiều tham gia từ dưới lên để kiểm soát quyền lực quản lý.

Tại Việt Nam, điều 28 của Hiến pháp năm 2013 đã thể hiện nguyên tắc cơ bản về quyền tham gia quản lý của nhân dân và cơ quan nhà nước phải có trách nhiệm tạo điều kiện cho nhân dân tham gia. Luật pháp của nước ta cũng tiếp cận vấn đề quản trị công không nhất quán với Hiến pháp, mức độ và cách hiểu cũng không giống nhau.

Nhìn lại toàn bộ, chỉ có bộ luật Đất đai 2013 có quy định khá đầy đủ về việc quản trị đất đai tại điều 199 (quyền giám sát trực tiếp của nhân dân) và điều 200 (vận hành hệ thống giám sát và đánh giá trong việc quản trị đất đai).

Việc hình thành ra 2 điều luật này là do nỗ lực vận động của Chương trình hậu WTO và các hoạt động trợ giúp của Ngân hàng Thế giới. Đáng tiếc là 2 điều nói trên vẫn nằm y nguyên trên giấy, không hề được thực thi trong thực tế.

Trong hầu hết các bộ luật khác, người dân tham gia vào việc giám sát phải thông qua Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, mà bộ phận này lại không tổ chức được một nơi nhận ý kiến tham gia của nhân dân và chuyển tới các cơ quan nhà nước để thực hiện trách nhiệm giải trình. Cơ chế kiểm soát quyền lực quản lý bằng các thể chế quản trị vẫn cần một khoảng thời gian nữa để đưa vào thực tế cuộc sống.

Đứng trước Đại hội Đảng khoá XIII, hy vọng rằng thể chế quản trị tốt sẽ được tiến hành rộng khắp cả nước nhằm kiểm soát được quyền lực ngay từ khi bắt đầu hình thành các quyết định quản lý với sự tham gia của nhân dân. Tham nhũng sẽ sớm bị đẩy lùi, Việt Nam có thể sảng khoái bước dài tới mục tiêu là một quốc gia phát triển.