PGS.TS Giang Thanh Long, hiện đang là Viện trưởng Chính sách công và Quản lý (thuộc ĐH Kinh tế quốc dân) nêu lên những thách thức khi Việt Nam dần bước vào thời kỳ dân số già

Đánh giá về thực trạng dân số già hóa ở Việt Nam

Tỉ lệ dân số vàng là trẻ em từ 0 đến 14 tuổi thấp hơn 30%, người già trên 65 tuổi thấp hơn 15% trên tổng dân số. Dân số già là khi số người có độ tuổi trên 65 chiếm hơn 10% tổng dân số; dân số rất già khi người có độ tuổi trên 65 chiếm cao hơn 20%; dân số siêu già là khi người có độ tuổi trên 65 chiếm tỉ lệ cao hơn 30%.

Ở Việt Nam, quá trình già hóa dân số (khi tỷ lệ người già trên tổng dân số tăng nhanh) đã bắt đầu từ cuối những năm 1980, trải qua 5 thập kỷ thực hiện những chính sách dân số và kế hoạch hóa gia đình, nước ta đã bước đầu thành công trong mục tiêu giảm sinh. Năm 1979, trung bình một phụ nữ có tới 3,5 con, nhưng 10 năm sau, tỉ lệ này chỉ còn là 2,6. Đến năm 2019, số con của một phụ nữ Việt Nam giảm xuống chỉ còn 2,09, thấp hơn mức sinh thay thế là 2,1.

Tuổi thọ của người Việt Nam trong những năm gần đây được cải thiện rất tốt, nên số người cao tuổi tăng lên nhanh. Là đất nước có thu nhập bình quân đầu người chỉ ở mức trung bình thấp nhưng tuổi thọ trung bình của người Việt Nam là gần 74 tuổi.

Trong một thập kỉ qua, dân số cả nước ta tăng lên 11 triệu thì đồng thời số người già cũng tăng cao gần 4 triệu người. Đây là mức tăng dân số già rất cao khi so sánh với các nước khác trong khu vực ASEAN, gần bằng Thái Lan. Cả nước hiện nay có 11,4 triệu người từ 60 tuổi trở lên, chiếm tỉ lệ gần 12% tổng dân số. Chỉ số già hóa tăng từ 36% vào năm 2009 lên gần 49% vào năm 2019.

Dự kiến năm 2026, tỷ trọng người trên 65 tuổi sẽ giảm chiếm khoảng hơn 10%, Việt Nam sẽ chấm dứt cơ cấu dân số vàng tồn tại từ những năm 2007 và bắt đầu chuyển vào thời kỳ dân số già. Đến năm 2039, số người lớn hơn 65 tuổi sẽ chiếm đến hơn 15% tổng dân số và tình trạng này sẽ kéo dài đến hết năm 2054. Từ năm 2054, Việt Nam sẽ thuộc các nước có dân số rất già.

Ảnh hưởng của dân số già đến sự phát triển kinh tế, xã hội của đất nước

Hiện nay Việt Nam mới đang là nước có thu nhập trung bình thấp nên việc dân số già hóa nhanh là một thách thức rất lớn. Nếu không duy trì được sự tăng trưởng và tăng mức thu nhập bình quân.

Một thách thức khác nữa là tuy tuổi thọ trung bình cao nhưng chỉ số sống thọ khỏe mạnh của người Việt Nam vẫn còn thấp, số ca ốm đau, bệnh tật nhiều. Tuổi thọ trung bình của người Việt Nam cao bằng các đất nước khác như Thái Lan và Malaysia, nhưng số năm ốm đau trung bình của một người dân thì lại nhiều hơn.Có nghĩa rằng chúng ta sống thọ nhưng không khỏe.

Mặt khác, thu nhập chủ yếu của người già ở Việt Nam hiện nay đa phần là dựa vào sức lao động của họ (tỉ lệ 30%), sống dựa vào con cháu chiếm khoảng 30%. Số người sống bằng các nguồn lực an sinh xã hội như lương hưu, bảo hiểm xã hội... chỉ chiếm khoảng 20%. Đây sẽ là một nguy cơ khi Việt Nam bước vào thời kỳ dân số già, số lượng con cái trong các gia đình ít, nhưng đổi lại sẽ phải chăm sóc nhiều người già. Nếu trước đây mỗi gia đình thường có tới ba, bốn người con chăm sóc bố mẹ thì với xu hướng kế hoạch hóa gia đình như hiện nay, thì sau này, mỗi gia đình sẽ chỉ có một hoặc hai người con chăm sóc bố mẹ già. Đây là một gánh nặng không hề nhỏ với những người trẻ, cũng chính là là lực lượng lao động nòng cốt của xã hội.

Thực trạng này đã và đang diễn ra ở Trung Quốc, khi thực hiện chính sách mỗi gia đình chỉ một con, sẽ có lợi lúc ban đầu, khi cả gia đình bao gồm ông bà nội, ông bà ngoại, hai vợ chồng chỉ phải chăm nuôi một người con. Nhưng vài chục năm sau, đến lúc những người con cái trưởng thành thì lại phải một mình lo toan cho năm, sáu người già. Đây là bài học quý giá cho nhiều quốc gia, trong đó có cả Việt Nam.

Nhiều chuyên gia cũng lo ngại thực trạng dân số già nhanh nhưng không khỏe như hiện nay của Việt Nam. Dẫn chứng là số lượng người mắc các bệnh không lây nhiễm như tiểu đường, tim mạch, xương khớp... ngày càng trở nên phổ biến. Những căn bệnh này sẽ đeo bám bệnh nhân cả đời, dẫn đến chi phí lớn khi dân số bị già nhanh, tạo nên gánh nặng về bệnh tật cho toàn xã hội.

Kinh nghiệm đi trước của các nước trên thế giới thích ứng với thời kỳ già hóa dân số

Top những nước phát triển và có thu nhập cao như Nhật Bản, Hàn Quốc. Đặc biệt là Hàn Quốc hiện nay đang dẫn đầu thế giới về việc áp dụng công nghệ thông tin tiên tiến để tiến hành chăm sóc người cao tuổi, để bù đắp lại tỷ suất sinh rất thấp ở quốc gia này.

Trong khu vực ASEAN, người bạn láng giềng - Thái Lan đã sớm nhận ra được những thách thức và từ những năm trước đã chủ động nghiên cứu, xây dựng các chính sách phù hợp với dân số già. Đầu tiên, Chính phủ tiến hành lập các hồ sơ quản lý những căn bệnh không lây nhiễm phổ biến ở người cao tuổi vào các cơ sở y tế trên khắp cả nước, ngay cả từ lúc công dân còn trẻ. Hồ sơ sức khỏe của từng người sẽ được cập nhật hằng tuần vào hệ thống, theo dõi các bệnh về tim mạch, xương khớp, tiểu đường... Chính phủ cho mở rộng tầm bao phủ của bảo hiểm y tế, bắt buộc tất cả mọi người dân đều phải tham gia. Đối với những người khó khăn hoặc là lao động không chính thức sẽ được Chính phủ hỗ trợ. Nhà chức trách Thái Lan đồng thời cũng yêu cầu người lao động bao gồm cả chính thức và không chính thức tích cực tham gia hệ thống bảo hiểm xã hội.

Tại Nhật Bản, vào những năm 1989,  Bộ Y tế phúc lợi cho ban hành chính sách 80-20 có nghĩa là khi công dân sống đến 80 tuổi mà vẫn giữ được 20 chiếc răng khỏe mạnh trở lên (khi vẫn còn đủ 2/3 hàm răng khỏe mạnh thì người đó vẫn có thể nhai tốt, tiêu hóa tốt, dẫn đến việc không bị nhiều bệnh liên quan đến đường tiêu hóa và dạ dày. Hơn nữa, răng miệng tốt cũng sẽ giúp người già khỏe mạnh cả về thể chất và khả năng giao tiếp xã hội, bởi vì nếu răng miệng có mùi khó chịu họ sẽ ngại giao tiếp, ảnh hưởng về tinh thần rất lớn. Khi đề ra chính sách này, các nhà chức trách Nhật Bản đã thống kê được cả nước chỉ có 7% người trên 80 tuổi còn 20 răng tốt. Tuy nhiên, đến năm 2019 mới đây, kỷ niệm 30 năm ngày chính sách này ra đời, cả nước có khoảng 55% người cao tuổi có trên 20 cái răng tốt. Vì vậy, Nhật Bản được coi là đất nước có dân số sống thọ và khỏe mạnh, ít bệnh tật nhất thế giới.

Những bài học cho Việt Nam chuẩn bị để bước vào thời kỳ dân số già

Dân số già sẽ vừa là thách thức lớn, vừa là cơ hội. Nếu muốn thích ứng tốt với sự thay đổi, Chính phủ cần phải có những chính sách ở tầm vĩ mô ngay từ thời điểm bây giờ. Trước hết là những chuẩn bị kĩ cành về mặt kinh tế. Việt Nam hiện nay đang là nước có mức thu nhập trung bình thấp nên nếu sau hơn 30 năm nữa, dân số ở mức siêu già sẽ dễ dàng gặp những thách thức như là lương hưu thấp, thậm chí nhiều người còn không có cả lương bởi vì khi còn trẻ, họ không tham gia đóng bảo hiểm xã hội. Hiện nay tỷ lệ tham gia bảo hiểm xã hội mới chỉ đạt khoảng 26% dân số. Thực trạng hiện nay là nhiều người trẻ ít vận động, lạm dụng rượu bia, chất kích thích... nên khi về già có thể sẽ trở thành gánh nặng xã hội về mặt y tế.

Vì vậy, các nhà chức trách cần phải có những chính sách khuyến khích người dân trong độ tuổi lao động hiện nay tăng cường năng suất, chuẩn bị tốt về các nguồn lực kinh tế, để có tài sản tích lũy khi về già và có ý thức giữ gìn sức khỏe của bản thân. Những người trong độ tuổi lao động hiện nay, đặc biệt là những lao động không chính thức cần phải được hỗ trợ tham gia đóng bảo hiểm xã hội để đến khi về già có thể tự nuôi sống được cho bản thân, thay vì việc phải trông chờ vào con cháu hoặc các chính sách phúc lợi từ Chính phủ.

Trong 10 năm gần đây, Việt Nam bắt đầu đã có những chính sách nhằm chuẩn bị cho thời kỳ dân số già. Hệ thống bảo hiểm xã hội được cải cách, thu hút được rất nhiều người tham gia. Đây là chính sách rất quan trọng đảm bảo thu nhập và lương hưu cho những người câo tuổi sau này. Một số căn bệnh thường xảy ra ở người già như cao huyết áp đã được đưa vào hệ thống cơ quan y tế tuyến xã.

Tốc độ già hóa dân số nhanh khiến lực lượng lao động ngày càng bị thu hẹp. Khi lực lượng lao động quá ít sẽ dẫn đến việc gây áp lực rất lớn về tạo thu nhập cho xã hội, đóng góp cho các nguồn lực an sinh. Nguy cơ thiếu hụt lao động trầm trọng trong tương lai sẽ không chỉ xảy ra tại Việt Nam mà còn ở nhiều nước phát triển khác. Tuy nhiên, các nước phát triển trong khu vực châu Á như Nhật Bản, Singapore... có điều kiện tốt về thu nhập, cơ sở vật chất để thu hút những lao động chất lượng cao từ ngoài nước, trong đó có Việt Nam. Đây cũng là một trong những nguy cơ cần được tính đến để xây dựng được các chính sách nhằm nâng cao tay nghề, năng suất và điều kiện cho người lao động.

Để hạn chế tốc độ già hóa dân số, nhà chức trách cần xây dựng chính sách để các cặp vợ chồng yên tâm sinh con và nuôi con. Bởi hiện nay, nhiều gia đình, nhất là ở các đô thị lớn có xu hướng sinh ít con. Nguyên nhân chủ yếu là chi phí nuôi con rất tốn kém, gồm giáo dục, y tế, nhà ở, nghỉ ngơi, vui chơi... Thiết kế các chính sách giảm chi phí nuôi con là cách để khuyến khích sinh con.